ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 8، آبان 1403 ، شماره پی در پی 102

سبک‌شناسی لایه ای کتاب «مجالس» جلال‌الدین عتیق تبریزی

صفحه (231 - 245)
هدی فتح‌زاده ، فاطمه حیدری (نویسنده مسئول)، ماه نظری
تاریخ دریافت مقاله : بهمن 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : اردیبهشت 1403

چکیده

زمینه و هدف: سده هفتم قمری بدلیل حملۀ ویرانگر مغولان و از میان رفتن بسیاری از مراکز علمی و فرهنگی و فرار بسیار از نخبگان علمی، فرهنگی و ادبی به دیگر کشورها و چیرگی بیگانگان بر مقدرات ملّت ایران، همواره دوره ای بااهمیت بوده است. یکی از مباحثی که در این عصر لازم است به آن پرداخته ‌شود، بحث شناخت سیر تحولات زبان و ادبیات فارسی و شاعران این دوره است. از جمله این شاعران برجسته و کمتر شناخته شده که همعصر حافظ شیرازی هم بوده است، جلال‌الدین عتیقی تبریزی (741 ه.ق) است. این پژوهش کتاب «مجالس» از جلال‌الدین عتیقی تبریزی را مورد بررسی سبک‌شناسی لایه ای قرار داده است.

روش مطالعه: این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. منبع مورد مطالعه، تصحیح این اثر به دست سعید کریمی (1392) در نشر میراث مکتوب است.

یافته ها: مختصات سبکی شعر عتیقی از نظر زبانی، فکری و ادبی همان مختصات سبک عراقی است. کثرت تلمیحات و اقتباسات قرآنی، لغات، ترکیبات و امثال عربی، بلندی مرتبه و پایگاه معشوق، افراط در خاکساری عاشق در برابر معشوق، بیان زهدیات و اصطلاحات صوفیه، اشارات قلندرانه و تعریض به زاهدان و صوفیان، بکارگیری استعاری اصطلاحات میخانه، مغ، شراب، مستی و... برای بیان اندیشه های عرفانی از جمله ویژگیهای سبک عراقی است که در مجالس او موجود است.

نتیجه گیری: از نظر زبانی، زبان مجالس پیراسته از کلمات ترکی و مغولی و آراسته به مفردات و ترکیبات نادر فارسی و عربی است. اشعار عربی عتیقی مبیّن این است که او به زبان و ادبیات عربی تسلط کافی داشته است. خلق تشبیهات فراوان، شگرف و هنرمندانه مهمترین و اصلیترین ویژگی لایۀ بلاغی در این اثر است. عتیقی در پیوند زدن عناصر عرفانی، دینی و عاشقانه با استفاده از تشبیهات خلاقانه استادی و مهارت ویژه ای دارد. در لایۀ ایدئولوژیک اثر، مفاهیم عرفانی لطیف و عاشقانه درونمایۀ اصلی است که گاه با مؤلفه های رئالیسم جادویی در هم می‌آمیزد.

کلمات کلیدی
مجلس؛ مجالس , عتیقی تبریزی , قرن هفتم و هشتم , عرفان و تصوف , سبک‌شناسی

• تبریزی، ابوالمجد محمد بن مسعود. (1381). سفینۀ تبریز، به کوشش عبدالحسین حائری، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
• چرمگی عمرانی، مرتضی و رمضانی، علی‌اکبر (1394) «تصحیح و معرفی مثنوی مناظرۀ آهو و کمان عتیقی تبریزی» پیام بهارستان (25) 7، صص 234-247.
• صفا، ذبیح‌الله. (1363). تاریخ ادبیات در ایران، چ3، تهران: امیرکبیر.
• عالی محمودی، امیدوار. (1397). «تأثیرپذیری حافظ از جلال‌الدین عتیقی تبریزی (با تکیه بر دیوان اشعار آنها)»، فصلنامۀ علمی- تخصصی مطالعات زبان و ادبیات غنایی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد نجف‌آباد، (29) 8، صص ۷۶-۵۲.
• عتیقی تبریزی، جلال‌الدین. (1392). دیوان عتیقی، به کوشش نصراالله پورجوادی و سعید کریمی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
• عتیقی تبریزی، جلال‌الدین. (1392). مجالس، به تصحیح سعید کریمی، تهران: میراث مکتوب.
• علوی مقدم، مهیار. (1377). نظریه های نقد ادبی معاصر. تهران: سمت.
• میرصادقی، میمنت (1373) واژه نامۀ هنر شاعری، تهران: کتاب مهناز.
• ورمقانی، آمنه و همکاران. (1401). «بررسی بازتابهایی از رئالیسم جادویی در حکایتهای مجالس عتیقی تبریزی» متن‌پژوهی ادبی، (64) 26، صص 145-170.